Czy kompetencje fizjoterapeutów są jednym z kluczy do zdrowej długowieczności?
Światowa Organizacja Zdrowia wskazuje, że starzenie się populacji jest jednym z najważniejszych wyzwań XXI wieku. W Polsce proces ten jest szczególnie widoczny – w 2023 roku osoby po 60. roku życia stanowiły ponad 24% społeczeństwa, a według prognoz w 2050 roku będzie to już około 40% (GUS, 2024). Jednocześnie średnia długość życia w Polsce wynosiła 82 lata dla kobiet i 74–75 lat dla mężczyzn, natomiast lata przeżywane w pełnym zdrowiu – bez istotnych ograniczeń funkcjonalnych – to jedynie 61–65 lat (GUS, 2024).
Oznacza to, że przeciętnie ostatnia dekada, a nawet dwie dekady życia, spędzane są z chorobami przewlekłymi, niesprawnością lub zależnością od innych. Wymiar społeczny tego zjawiska jest ogromny – dotyczy nie tylko seniorów, ale też ich rodzin, otoczenia i całego systemu ochrony zdrowia.
Podkreśla się, że celem medycyny prozdrowotnej i geriatrii nie jest wyłącznie wydłużenie życia, ale zapewnienie możliwie długiego okresu samodzielności i dobrej jakości życia. W tym procesie kluczową rolę odgrywa ruch – uznawany przez WHO za jedną z najskuteczniejszych interwencji prozdrowotnych (WHO, 2020). To właśnie tu kompetencje fizjoterapeutów mogą stać się jednym z ważniejszych narzędzi wspierających zdrową długowieczność.
Kompetencje fizjoterapeutów a geriatria
Starzenie się to nie tylko liczby, statystyki i choroby przewlekłe. To przede wszystkim codzienność osób starszych – ich zdolność do samodzielnego wstania z łóżka, zrobienia zakupów, spotkania się z przyjaciółmi czy poczucia, że wciąż mają wpływ na własne życie. Fizjoterapeuci mają kompetencje, które pozwalają wspierać te właśnie, najbardziej ludzkie aspekty starości.
Do kluczowych obszarów ich pracy należą:
- Ocena funkcjonalna – pozwala zobaczyć nie tylko „co nie działa”, ale też „co jeszcze działa” i co można rozwijać. To diagnoza potencjału, a nie tylko ograniczeń.
- Planowanie terapii ruchem – ruch jest traktowany jak lekarstwo, ale podawane w sposób dostosowany do człowieka. Zamiast jednego schematu ćwiczeń, jest indywidualna droga, która uwzględnia lęki, motywacje i możliwości pacjenta.
- Prewencja upadków i zespołu kruchości – to ochrona przed utratą niezależności, a więc przed jednym z największych lęków osób starszych: bycia ciężarem dla innych. Odpowiednio dobrane treningi siłowe i równoważne zmniejszają ryzyko upadków nawet o 40% (Gillespie i wsp., 2020).
- Profilaktyka i badania przesiewowe – dzięki prostym testom sprawności (równowaga, siła mięśniowa, szybkość chodu) fizjoterapeuci mogą wcześnie wykrywać zagrożenia, zanim dojdzie do poważnych urazów czy utraty samodzielności. To otwiera drogę do działań zapobiegawczych.
- Edukacja zdrowotna – praca z pacjentem i jego rodziną obejmuje nie tylko ćwiczenia, ale też budowanie świadomości, jak ruch, prawidłowe nawyki oraz ergonomia wpływają na zdrowie. Edukacja zwiększa motywację i daje narzędzia do samodzielnego dbania o sprawność.
- Dobór i przepisywanie sprzętu pomocniczego – fizjoterapeuci w Polsce mają prawo do wystawiania zleceń na zaopatrzenie ortopedyczne i środki pomocnicze (np. ortezy, balkoniki, laski). To pozwala szybko reagować na potrzeby pacjenta i realnie poprawia jego bezpieczeństwo i komfort.
- Wspieranie funkcji poznawczych i emocji – ruch pobudza mózg, poprawia pamięć, koncentrację oraz samopoczucie. Zajęcia mogą być też pretekstem do rozmowy i przeciwdziałać samotności, która – jak pokazują badania – zwiększa ryzyko zgonu w podobnym stopniu jak palenie tytoniu.
Kompetencje fizjoterapeutów to więc nie tylko zestaw narzędzi klinicznych. To także zdolność do towarzyszenia człowiekowi w jego drodze przez starość – tak, aby jak najdłużej zachować sprawczość, poczucie godności i pełnię życia.
Fizjoterapia a zdrowa długowieczność
Długowieczność nie oznacza automatycznie dobrego zdrowia. W Polsce średnia długość życia wynosi około 82 lata dla kobiet i 75 lat dla mężczyzn, ale lata przeżywane w pełnym zdrowiu to jedynie 61–65 (GUS, 2024). Oznacza to, że przeciętnie ostatnia dekada, a nawet dwie dekady życia, spędzane są z chorobami przewlekłymi, ograniczeniami ruchowymi i zależnością od innych.
Fizjoterapia jest jednym z najskuteczniejszych narzędzi, które mogą ten okres skrócić i wydłużyć lata przeżywane w dobrej kondycji:
- Ruch jako interwencja medyczna – WHO zaleca 150–300 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo (WHO, 2020). Tymczasem w Polsce spełnia je zaledwie 9% seniorów (MultiSport Index, 2022). Regularny ruch zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 i depresji.
- Prewencja upadków – co trzecia osoba po 65. roku życia doświadcza upadku przynajmniej raz w roku. Interwencje fizjoterapeutyczne, takie jak program Otago czy trening równoważny, zmniejszają ryzyko upadków o 30–40% (Gillespie i wsp., 2020).
- Zapobieganie sarkopenii i zespołowi kruchości – po 60. roku życia tracimy 1–1,5% masy i siły mięśni rocznie. Odpowiednio dobrany trening oporowy może zwiększyć siłę mięśni nawet o 30% u osób po 80. roku życia (Gustafsson, 2021).
- Neuroprotekcja – regularna aktywność zmniejsza ryzyko otępienia o 30–40% i wspiera funkcje poznawcze, takie jak pamięć czy koncentracja (WHO, 2015).
- Wsparcie psychospołeczne – fizjoterapia grupowa zmniejsza poczucie izolacji i samotności, które są czynnikami ryzyka przedwczesnej śmierci porównywalnymi z paleniem tytoniu.
Dzięki tym efektom fizjoterapia staje się jednym z najskuteczniejszych narzędzi wspierania zdrowej długowieczności. To nie wydatek, ale inwestycja – wydłuża okres niezależności, zmniejsza obciążenie systemu opieki zdrowotnej i poprawia jakość życia milionów osób starszych.
Niewykorzystany potencjał w systemie ochrony zdrowia
Z punktu widzenia systemu ochrony zdrowia trudno o bardziej opłacalne rozwiązanie. Regularny ruch zmniejsza liczbę hospitalizacji, ogranicza konieczność stosowania farmakoterapii, redukuje koszty leczenia powikłań po upadkach czy chorobach przewlekłych. A jednak mimo tak mocnych dowodów naukowych i ekonomicznych, fizjoterapia w Polsce wciąż nie jest traktowana jako narzędzie systemowej profilaktyki.
Dlatego pojawia się pytanie, które wykracza poza samą medycynę, a dotyczy polityki zdrowotnej: dlaczego wciąż nie korzystamy w pełni z potencjału fizjoterapeutów i nie budujemy na ich kompetencjach strategii zdrowej długowieczności?
Mimo rosnących potrzeb zdrowotnych osób starszych, fizjoterapia w Polsce nie jest jeszcze w pełni włączona do strategii zdrowia publicznego. Kompetencje fizjoterapeutów są dobrze udokumentowane, a ich działania skutecznie przedłużają lata życia w zdrowiu, jednak system ochrony zdrowia korzysta z nich jedynie fragmentarycznie.
Najważniejsze bariery to:
- W Polsce dostęp do fizjoterapii w ramach świadczeń gwarantowanych zawsze wymaga skierowania, co wydłuża czas oczekiwania. Nie funkcjonują programy prehabilitacji, czyli przygotowania do operacji, a na niektórych oddziałach brakuje fizjoterapeutów. Rozszerzenie dostępu mogłoby zmniejszyć kolejki i przyspieszyć rozpoczęcie terapii, co ma ogromne znaczenie zwłaszcza dla seniorów.
- Niedostateczna profilaktyka – fizjoterapia wciąż bywa postrzegana głównie jako „rehabilitacja po chorobie lub urazie”. Brakuje powszechnych programów badań przesiewowych i działań profilaktycznych z udziałem fizjoterapeutów, mimo że są oni przygotowani do takiej pracy.
- Rozproszone działania lokalne – aktywizacja seniorów często opiera się na inicjatywach organizacji pozarządowych i lokalnych liderów. Choć wartościowe, są nieskoordynowane, dostępne głównie w dużych miastach i nie tworzą ogólnopolskiego systemu wsparcia. Seniorzy w mniejszych miejscowościach pozostają bez regularnej opieki ruchowej.
- Stereotypy i odpowiedzialność pacjenta – nadal powszechne jest przekonanie, że fizjoterapia to „masaż czy zabiegi fizykalne raz w roku przez dwa tygodnie”. Tymczasem nowoczesna fizjoterapia to proces długofalowy, oparty na diagnostyce, planowaniu terapii i monitorowaniu efektów. Jednocześnie pacjent ma w tym procesie współodpowiedzialność: nawet najlepiej zaplanowana terapia nie przyniesie efektów bez aktywnego udziału w codziennej profilaktyce i ruchu.
- Brak respektowania ustawy – choć prawo gwarantuje fizjoterapeutom niezależność zawodową, w praktyce nie zawsze jest ona przestrzegana. W wielu placówkach, w tym również w uzdrowiskach, decyzje fizjoterapeutów bywają formalnie lub nieformalnie podporządkowane innym zawodom medycznym. To ogranicza skuteczność ich pracy i stoi w sprzeczności z duchem ustawy o zawodzie fizjoterapeuty.
- Nierówności płacowe – fizjoterapeuci, podobnie jak inni medycy pracujący w sektorze społecznym, mimo świadczenia usług medycznych finansowanych ze środków publicznych, nie mają wynagrodzeń porównywalnych z personelem zatrudnionym w ochronie zdrowia, co skutkuje odpływem kadry z tego obszaru.
- Brak rozwiązań obecnych na świecie – w wielu krajach fizjoterapeuci mają szersze uprawnienia, m.in. możliwość kierowania pacjentów na badania diagnostyczne (obrazowe, laboratoryjne) czy korzystania z płatnych urlopów szkoleniowych, co sprzyja rozwojowi kompetencji i jakości świadczeń. W Polsce takie rozwiązania nie zostały jeszcze wdrożone, ale coraz częściej podnoszone są w debacie publicznej, co daje nadzieję na ich wprowadzenie w przyszłości.
Dziś system wciąż ponosi wysokie koszty leczenia powikłań, hospitalizacji i opieki długoterminowej, choć mógłby inwestować w profilaktykę i utrzymywanie sprawności. Coraz wyraźniej jednak widać potrzebę zmiany – i to daje nadzieję, że kompetencje fizjoterapeutów będą w najbliższych latach lepiej wykorzystywane w budowaniu zdrowej długowieczności.
Podsumowanie
Długowieczność nie powinna być rozumiana wyłącznie jako liczba przeżytych lat. Jej prawdziwym wymiarem jest jakość codzienności – zdolność do samodzielności, poczucie bezpieczeństwa i możliwość zachowania więzi społecznych. Fizjoterapia, oparta na kompetencjach diagnostycznych, terapeutycznych i edukacyjnych, realnie wydłuża lata życia w zdrowiu i ogranicza koszty systemowe.
Choć dziś nie wszystkie możliwości zawodu fizjoterapeuty są w Polsce w pełni wykorzystane, kierunek zmian jest widoczny. Coraz większa świadomość roli ruchu, rosnące znaczenie profilaktyki i starzejące się społeczeństwo sprawiają, że docenienie pracy fizjoterapeutów staje się koniecznością, a nie wyborem.
Zdrowa długowieczność wymaga wspólnej odpowiedzialności – systemu, który zapewnia dostęp i sprawiedliwe warunki pracy, fizjoterapeutów rozwijających swoje kompetencje oraz pacjentów gotowych aktywnie uczestniczyć w procesie dbania o zdrowie. Właśnie w tej współpracy kryje się nadzieja na starość, która będzie nie tylko długa, ale i dobra.
Bibliografia
- Główny Urząd Statystyczny. (2024). Prognoza ludności na lata 2023–2060 oraz Trwanie życia w zdrowiu w Polsce. Warszawa: GUS. Pobrano z: https://stat.gov.pl
- World Health Organization. (2020). Guidelines on physical activity and sedentary behaviour. Geneva: WHO Press. Pobrano z: https://www.who.int/publications/i/item/9789240015128
- World Health Organization. (2015). World report on ageing and health. Geneva: WHO Press. Pobrano z: https://iris.who.int/server/api/core/bitstreams/bf706ea4-eb7c-4b3b-bf13-1db65634c9d4/content
- Gillespie LD, Robertson MC, Gillespie WJ, Sherrington C, Gates S, Clemson LM, Lamb SE. Interventions for preventing falls in older people living in the community. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Sep 12;2012(9):CD007146. doi: 10.1002/14651858.CD007146.pub3. PMID: 22972103; PMCID: PMC8095069.
- Gustafsson, T. (2021). Sarcopenia: What is the origin of this aging-induced disorder? Frontiers in Genetics, 12, 688526. doi:10.3389/fgene.2021.688526
- Benefit Systems. (2022). MultiSport Index 2022: Only 9% of seniors meet WHO physical activity recommendations. Warszawa: Benefit Systems. Pobrano z: https://biuroprasowe.benefitsystems.pl/192346